Erkende Topstukken Archief Gent
Archief Gent heeft 6 Topstukken in haar collectie die erkend zijn door de Vlaamse overheid op de Topstukkenlijst.
Op de Topstukkenlijst van de Vlaamse overheid staan werken of verzamelingen met een bijzondere artistieke, kunsthistorische of culturele erfgoedwaarde. De topstukken genieten een bijzondere bescherming en hebben recht op conservatie- en restauratiesubsidies.
Archief Gent is sinds 2020 vier Topstukken ‘rijker’. Na het Kriegsalbum van Gent uit de Eerste Wereldoorlog, dat in 2015 als Topstuk werd erkend, brengt dit het aantal Topstukken van Archief Gent meteen op vijf.
Twee archiefstukken en twee verzamelingen, waaronder de volledige collectie van 3.400 oude bouwtekeningen, staan op de lijst met 17de-eeuwse tekeningen die op 15 april 2020 definitief werden opgenomen op de Vlaamse Topstukkenlijst. Die bevat een selectie van kunstwerken en cultuurhistorisch erfgoed uit Vlaamse openbare en privécollecties die als zeldzaam en onmisbaar worden beschouwd. Dankzij het statuut van Topstuk krijgen ze een bijzondere bescherming en recht op conservatie- en restauratiesubsidies. Archief Gent is de enige stedelijke archiefinstelling met dergelijke topstukken van 17de-eeuwse kunst in huis en heeft van alle Gentse erfgoedinstellingen ook de grootste collectie.
Op 27 mei 2021 werd ook een lijst met 16de-eeuwse tekeningen opgenomen op de Vlaamse Topstukkenlijst. Op die lijst staat ook een verzameling van 30 tekeningen van de hand van de Gentse schilder Lieven van der Schelden die grotendeels bewaard worden in Archief Gent. Hierdoor beheert Archief Gent ondertussen al 6 Topstukken.
programma
-
-
Kriegsalbum von Gent (1916)
Het Kriegsalbum von Gent 1916
Het fotoarchief van het Kriegsalbum von Gent, dat bestaat uit 567 originele fotoafdrukken, werd in 2015 opgenomen op de Topstukkenlijst van de Vlaamse Overheid. Het Kriegsalbum von Gent is een gedrukt souveniralbum dat door het Duitse leger werd gerealiseerd in 1916, tijdens de bezetting van België in de Eerste Wereldoorlog.
De Photographische Abteilung van de Kommandantuur Gent, die gehuisvest was in Hotel Falligan op de Kouter was verantwoordelijk voor de realisatie van dit album.
Dergelijke gedrukte Kriegsalbums die werden gerealiseerd tijdens de Eerste Wereldoorlog of tijdens het interbellum komen voor wel meer steden, regio’s en legerafdelingen voor. Uniek voor de Gentse situatie is dat ook de originele contactafdrukken van de foto's die in de publicatie werden gebruikt, bewaard bleven. Deze afdrukken dragen op de rugzijde sporen van de nauwgezetheid en de censuur waarmee de publicatie werd vormgegeven. Bovendien zijn ook nog eigentijdse lijsten bewaard die ons een inzage geven in het redactieproces.
Conserveren, herverpakken en digitaliseren
Met de steun van de Vlaamse Overheid ondergingen de fotoafdrukken een conserverende behandeling. De contactafdrukken die vanaf een glasnegatief werden gerealiseerd waren meer dan een eeuw na hun totstandkoming toe aan een opfrisbeurt. Jarenlang verblijf in te grote dozen en stoffige archiefdepots hadden immers wel wat schade veroorzaakt aan dit uniek fotoarchief. Opliggend vuil en stof werd voorzichtig verwijderd, plooien werden teruggelegd en scheuren en breuken werden verstevigd. Op plaatsen waar foto-emulsie of papier ontbrak werd, waar nodig, een invulling aangebracht. Deze ingrepen gebeurden met liefde voor de authenticiteit van het collectiestuk en hadden enkel tot doel een verder verval van de foto tegen te gaan. Alle originele afdrukken werden na hun opknapbeurt verpakt in geschikte papieren hoezen. Vervolgens werden de hoezen in een passende zuurvrije verpakking weggeborgen. De foto’s worden nu liggend bewaard en met de beeldzijde naar beneden, hetgeen opkrullen tegengaat.
Niettegenstaande de fotocollectie al eens eerder werd gedigitaliseerd, werd deze operatie in 2018 noodzakelijkerwijs nog eens herhaald na de conserverende behandeling.
Onderzoeken en beschrijven: Beeldbank
Iin 1916 werden de foto’s van het Kriegsalbum von Gent bij hun publicatie al voorzien van een beschrijving in het Duits. Deze beschrijvingen dienden als vertrekpunt om verdere informatie te verzamelen over de precieze plaats of gelegenheid waarbij de militaire fotografen van de Photographische Abteilung met hun klapcamera de opnames realiseerden. Voor het actualiseren van de beschrijvingen kon Archief Gent een beroep doen op collega’s en specialisten van andere stadsdiensten, zoals het STAM en Stadsarcheologie Gent. Daarnaast werd informatie verkregen van Wereldoorlog I-verzamelaars, gepassioneerde heemkundigen, collega’s van bevriende archieven en musea en uiteraard ook heel wat vrijwilligers en Gent-kenners.
Door gedegen onderzoek konden de lokalen van de Photographische Abteilung in Gent worden gelokaliseerd in Hotel Falligan op de eerste verdieping. De werkruimtes zijn een eeuw na datum nog goed herkenbaar in de tentoonstellingsruimtes van Francis Maere Fine Arts, een gerenommeerde kunstgalerij.
Boekproject in samenwerking met fotograaf Michiel Hendryckx
De oorspronkelijke publicatie van het Kriegsalbum von Gent in 1916 was ontegensprekelijk propagandistisch van inslag. Met de publicatie wou de Duitse legerleiding het Front in Vlaanderen en het Thuisfront met elkaar in verbinding stellen. De oorlogsinspanning in Duitsland diende volgehouden te worden, want er kon niks anders dan een glansrijke militaire overwinning in Vlaanderen volgen. Geen leger was zo goed georganiseerd en geëquipeerd als het Duitse leger (in Gent). Alle moderne snufjes waren voorhanden: de logistiek liep gesmeerd, men beschikte over elektriciteit, telefoon, auto’s, motorfietsen en militaire slagkracht. Bovendien was er ook nog eens een sterke personencultus rond de figuur van de keizer om het moreel van de troepen hoog te houden.
Honderd jaar na de realisatie van de eerste versie van het Kriegsalbum was de tijd meer dan rijp voor een beter geduide uitgave van dit fotoalbum, een versie waarin ook de Gentenaars, die de Duitse militaire bezetting dienden te ondergaan en in al hun vrijheden waren beknot, een plaats kregen. Gentenaars waren in de oorspronkelijke publicatie immers zo goed als afwezig.
Voor de uitgave kon Archief Gent een beroep doen op de gerenommeerde uitgeverij Kannibaal. Commentaar bij de foto’s werd verzorgd door de bekende Gentse fotograaf en auteur Michiel Hendryckx. Hij maakte van de foto’s van het Kriegsalbum sprekende beelden. De passionele bijschriften bij de foto’s doen de lezer nadenken over de gehanteerde beeldtaal. Het fotoboek toont Gent tijdens de Duitse bezetting, zoals de bezetter de stad zag, maar met de broodnodige kritische commentaar. Recensent Guido Lauwaert omschreef het treffend: “Al is Michiel Hendryckx geen gediplomeerd historicus, zijn historische kennis is treffend. Een professor houdt zich aan de feiten, de fotograaf levert er diepte en gevoelens aan.”
Met het boekproject is Archief Gent erin geslaagd een klein, maar belangrijk deel van haar omvangrijke en historisch zeer waardevolle collectie naar een zeer breed publiek te brengen.
Verkooppunten
Archief Gent (Dulle-Grietlaan 12 - 9050 Gentbrugge - De Zwarte Doos)
De Stadswinkel Gent (Botermarkt 17a - 9000 Gent)
Het STAM (Bijlokesite - Godshuizenlaan 2 - 9000 Gent)
Het MSK (Fernand Scribedreef 1, 9000 Gent)
De Stroom (Franklin Rooseveltlaan 1, 9000 Gent)Erfgoedapp
Via de erfgoedapp van Faro kan je de route van de 'Duitse negatieven en Kriegsalbum Gent' downloaden. Hiermee kan je een wandeling maken door Gent, kijkend door een Duitse lens.
-
Oude bouwtekeningen (1671-1795)
Unieke collectie bouwtekeningen
De grootste verzameling op de Topstukkenlijst is de volledige collectie van 3.400 oude bouwtekeningen van huizen in Gent uit de periode 1671-1795 (Archief Gent, Oud Archief, reeks 535). Het gaat om geveltekeningen en soms ook plattegronden die horen bij bouwaanvragen. Vanaf 1671 moesten huiseigenaars in Gent hun bouwplannen eerst voorleggen aan de schepenen van de keure. Die gaven een bindend advies op basis van het rapport van een expert, de stedelijke erfscheider. Van de 4.300 bewaarde bouwdossiers van vóór 1795 zijn er 2.700 die één of meerdere modellen of ontwerptekeningen bevatten. In totaal gaat het om 3.400 pentekeningen, die vaak ingekleurd (gewassen) zijn met verdunde inkt of waterverf.
Een dergelijke verzameling bouwtekeningen uit de 17de en 18de eeuw is bijzonder zeldzaam in Vlaanderen. De tekeningen hebben daarom een belangrijke historische waarde, zowel voor Gent als voor de Vlaamse bouwgeschiedenis. De tekeningen vormen een unieke visuele bron voor veel verbouwde of intussen verdwenen woningen en slaan zo een brug tussen het heden en het verleden. Bij restauraties van historische panden maken architecten dankbaar gebruik van deze originele ontwerptekeningen. Naast hun documentaire waarde hebben de gewassen pentekeningen ook een artistieke waarde, vooral als ze het werk zijn van bekende architecten.
Hotel Falligan aan de Kouter is een mooi voorbeeld. Dit stadspaleis werd gebouwd in 1755 door de Franse edelman Hector Falligan met het fortuin van zijn vrouw Jeanne Agnès de Pestre, erfgename van een van de rijkste handelaars in luxeproducten uit China en Bengalen, zoals thee, zijde en porselein. De geveltekening, een ontwerp van de bekende Gentse architect Bernard de Wilde (1691-1772), kreeg dit jaar een conservatiebehandeling door papierrestaurator Martine Eeckhout. Deze tekening is samen met een tekening van het hoekhuis Burgstraat-Jan Breydelstraat tot maart 2021 te bewonderen in het nieuwe permanente circuit van het STAM. De volledige collectie oude bouwtekeningen van Gent is online te bekijken via de Beeldbank Gent.
-
Album Arent van Wijnendale (1592)
Losbladig album met 40 pentekeningen
Het Album Arent van Wijnendale (Archief Gent, Iconografische Collecties, Atlas Goetghebuer) is een losbladig album met 40 pentekeningen, al dan niet ingekleurd, van de hand van de Gentse meester-schilder Arent van Wijnendale, gestorven in 1592. De tekeningen tonen gebouwen in Gent, vooral kerken en kloosters, en grafmonumenten, die in de 16de eeuw werden beschadigd of vernield. Arent van Wijnendale tekende ook de geschilderde portretten van de graven en gravinnen van Vlaanderen, die bij hun graven in de Sint-Pietersabdij hingen. Het ging om twee schilderijen, waarvan één sindsdien verloren. Het andere, nog bewaarde schilderij behoort nu tot de STAM-collectie. Het album bevat daarnaast tekeningen van de Spaanse koning Filips II te paard, als grootmeester van de ridderorde van het Gulden Vlies, van het wapen van de Bourgondische hertog Filips de Goede, de stichter van deze prestigieuze ridderorde, en van een Deense koning en Vliesridder.
Deze tekeningen zijn vaak unieke visuele getuigen van Gentse monumenten die in de 16de eeuw zijn verloren gegaan, zoals de beroemde Sint-Baafsabdij, afgebroken op bevel van keizer Karel V in 1540. Arent van Wijnendale geeft een uniek gezicht op de abdijkerk vanuit het zuidwesten, waarvan geen andere afbeelding bewaard is. Het album werd in 1592 aangekocht door de Gentse edelman Christoffel van Huerne (1550-1629), die een nu verloren titelblad voor het album ontwierp (of liet ontwerpen) en historische notities bij de tekeningen maakte. Via de collectie van de Gentse architect en verzamelaar Pierre-Jacques Goetghebuer, aangekocht door de stad Gent in 1867-1868, kwam het album uiteindelijk in het Stadsarchief (nu Archief Gent) terecht. Het is online te bekijken via de Beeldbank Gent.
-
Ambachtsregister van de houtbrekers en timmerlieden (1685-1772)
Het Ambachtsregister van de houtbrekers en timmerlieden (1685-1772) is een prachtig versierd ambachtsregister dat in de Topstukkenlijst werd opgenomen. Het in 1685 eengemaakte ambacht van de Gentse houtbrekers en timmerlieden legde een register aan, waarin jaar na jaar de namen van de bestuursleden en die van de nieuwe meesters in het ambacht werden opgetekend (Archief Gent, Oud Archief, reeks 190/4, nr. 1).
Naast een historische waarde heeft dit register ook een grote artistieke waarde. Het bevat een miniatuurschilderij van Jozef, patroonheilige van het ambacht, en Amandus, patroonheilige van Gent, door Jan van Cleef (1646-1716), een toonaangevend kunstenaar in Gent.
Verder zijn ook alle namenlijsten fraai versierd met tekeningen en kalligrafieën, waarvan vele gesigneerd zijn, onder meer door meester-timmerman en architect Louis ’t Kindt (jaren 1750-1757) en andere oud-leerlingen van de Gentse Academie voor Schone Kunsten. Dit prachtige register werd voor de stad Gent gedigitaliseerd door de Nederlandse firma GMS en is online te bekijken via de Beeldbank Gent.
-
Kaart van het Vrije van Gent door Jacques Horenbault (1619)
Ook de monumentale kaart van Gent en het Vrije van Gent, geschilderd door Jacques Horenbault (Archief Gent, Prentenkabinet, nr. 2004_118) mag niet ontbreken op de Topstukkenlijst. De stad Gent gaf deze landmeter in 1618-1619 de opdracht om het hele rechtsgebied van de schepenen van Gent, afgebakend door de Rietgracht, in kaart te brengen.
Bij deze kaart hoort een register met de namen van alle grondeigenaars van percelen gelegen aan beide zijden van de Rietgracht, een netwerk van waterlopen dat hele stad omgordde (Archief Gent, Oud Archief, reeks 98, nr. 3).
Naast zijn belangrijke politiek-historische en symbolische waarde heeft de Horenbaultkaart ook een grote documentaire waarde als visuele bron van het Gentse historische stadsbeeld en de landschapsgeschiedenis in de late 16de en vroege 17de eeuw. Zo worden waterlopen, wegen, bebouwing en groenruimtes tot op perceelniveau uiterst precies in beeld gebracht. Dergelijke monumentale stadskaarten voorafgaand aan de grote Ferraris-kabinetskaarten uit de late 18de eeuw zijn uiterst zeldzaam. De Horenbault-kaart van Gent is online te bekijken via de Beeldbank Gent.
-
16-eeuwse tekeningen door Lieven van der Schelden (1586-1587)
Een verzameling van 30 zestiende-eeuwse tekeningen zijn op 27 mei 2021 opgenomen op de Topstukkenlijst van de Vlaamse Overheid. Het gaat om aquarellen met voorstellingen van de stadsversieringen voor de Blijde Intrede van Alexander Farnese in Gent in 1584. De tekeningen werden gemaakt door de Gentse schilder Lieven van der Schelden in 1586 en 1587. Archief Gent beheert 21 tekeningen die versierde triomfbogen, theaters, tableaux vivants, standbeelden, obelisken, emblematische cartouches en vreugdevuren verbeelden. De overige negen stukken, met voornamelijk tekeningen van monumenten, stadspoorten en kaaien worden bewaard in de collecties van STAM - Stadsmuseum Gent.
Van der Schelden maakte de tekeningen in opdracht van het Gentse stadsbestuur. De tekeningen tonen nauwkeurige voorstellingen van versieringen die werden geplaatst doorheen de stad langs het geplande traject van de intrede. De intrede zelf heeft echter nooit plaatsgevonden, waardoor de versieringen reeds werden afgebroken in 1585. De aquarellen kwamen in de 19e eeuw in het bezit van de bekende verzamelaar Pierre-Jacques Goetghebuer. Na diens overlijden kocht de Stad Gent deze (en andere) tekeningen aan. De tekeningen maken dan ook deel uit van de iconografische collectie Atlas Goetghebuer. De zestiende-eeuwse werken dienen als betrouwbare getuigenis van de architectonische toestand van een aantal Gentse monumenten en geven daarnaast inzicht in de symbolische uitwerking van de tijdelijke architectuur en versieringen opgericht voor de intrede. Het ensemble heeft daarnaast een belangrijke ijkwaarde als uitzonderlijk compleet bewaard getekend aandenken aan een geplande 16de-eeuwse Blijde Intrede in Vlaanderen.
Meer info over de andere Gentse topstukken is te vinden op de Vlaamse topstukkenlijst en op de Gentse beeldbank.
-
